کودکان بیش‌ فعال چه علائمی دارند؟ چه راهی برای درمان آن‌ها وجود دارد؟

تقریباً یک چهارم کودکان قبل از اینکه به مدرسه بروند، از خود مشکلات رفتاری نشان می دهند. این مشکلات اگر به روابط اجتماعی آن‌ها ضربه بزند، باید مورد توجه جدی والدین قرار بگیرد. یکی از این مشکلات اختلال بیش فعالی یا کمبود توجه می‌باشد که می‌تواند باعث بروز مشکلات زیادی در ارتباطات، تحصیلات، شرایط روانی و به طور کلی زندگی فرزندان آن‌ها بشود و تا بزرگسالی نیز ادامه پیدا کند.

در ادامه علائم اختلال بیش فعالی که از سه سالگی قابل تشخیص است را بیان می‌کنیم، سپس به عوامل بیش فعال شدن کودکان و راه‌های درمان آن‌ها اشاره می‌کنیم. همینطور به روش صحیح آموزش کودکان بیش فعال، رفتار صحیح برای هدایت و کنترل آن‌ها و بازی‌هایی که برایشان مناسب است اشاره می‌کنیم.

علائم کودکان بیش‌ فعال یا اختلال کمبود توجه و تمرکز

بیش فعالی یکی از شایع‌ترین مشکلات روانشناختی بین کودکان می‌باشد که به آن اختلال نارسایی توجه نیز گفته می‌شود، اختلال بیش فعالی در پسرها شایع‌تر است. کودکان بیش فعال را می‌توان از سن 3 یا 4 سالگی شناسایی کرد. ولی اغلب والدین به علائم بیش فعالی توجه نمی‌کنند.

یا برای اینکه با آن روبرو نشوند آن را انکار می‌کنند و حرف‌هایی از این دست می‌زنند که: “عمو یا دایی‌اش هم در بچگی همینقدر بازیگوش بوده‌اند.” یا “بزرگتر شود خوب می‌شود.” والدین با این توجیهات از مراجعه به روانشناس و ارزیابی بالینی فرزندشان سر باز می‌زنند و بعد از ورود کودک به مدرسه بیش فعالی توسط معلمان تشخیص داده می‌شود. علائم کودکان بیش فعال که در سنین ۳ سال به بالا دیده می‌شود به شرح زیر است، این علائم در سه سالگی خفیف‌تر هستند و با بزرگ‌تر شدن کودکان علائم نیز شدیدتر می‌شوند:

1. حرکت بدون هدف دست و پا؛
2. رعایت نکردن نوبت؛
3. ناتوانی در پیگیری آموزش؛
4. حواس‌پرتی در اثر محرک‌های بیرونی؛
5. پیچ و تاب خوردن در حالت نشسته؛
6. سر و صدای زیاد در هنگام بازی؛
7. نداشتن تاب مقاومت در برابر ناکامی‌ها؛
8. تغییر مکرر فعالیت‌ها و بازی‌ها؛
9. گوش ندادن به صحبت دیگران در اثر بی‌توجهی؛
10. گم کردن وسایل شخصی؛
11. پر حرفی؛
12. کج خلقی و عصبانیت؛
13. سرپا ایستادن در اکثر مواقع؛
14. دست‌زدن به کارهای خطرناک؛
15. پریدن بین صحبت دیگران؛
16. اشتباهات تکراری در اثر بی‌دقتی؛
17. به صورت مداوم در حرکت بودن؛
18. بی‌ثباتی خلقی که منجر به طرد شدن از سوی همسالان و اطرافیان می‌شود؛

بسیاری از کودکان بیش‌فعال با کج خلقی مشکلات فراوانی به وجود می‌آورند. آن‌ها بی‌وقفه بحث و جدل می‌کنند، از قوانین سرپیچی می‌کنند، در خانه و مدرسه مشکلات زیادی به بار می‌آورند. آن‌ها خشم خود را با بدنشان مثل گره کردن مشت یا فشردن دندان‌ها به هم نشان می‌دهند یا حرکات خاصی مانند کتک زدن و مو کشیدن از آن‌ها سر می‌زند.

برخی از کودکان بیش فعال عصبانیت خود را به صورت پیچیده‌تری ابراز می‌کنند، مثلاً به خاطر اجبار در انجام تکالیف مدرسه شروع به گریه می‌کنند. برخی از آن‌ها نیز عصبانیت خود را پنهان کرده و به خود یا وسایلشان صدمه می‌زنند.

این کودکان ممکن است اعضای خانواده را با دعوا و کتک کاری آزار و اذیت کنند، حتی ممکن است با همکلاسی‌هایشان دعوا کنند و در محیط مهدکودک یا مدرسه نیز طرد شوند. برخی از مدارس نیز از قبول کردن چنین کودکانی سرباز می‌زنند. در این موارد حتما پزشک برای کودک دارو تجویز می‌کند و خانواده موظف است به دارو درمانی پایبند باشد.

متاسفانه بخاطر تفکرات غلطی که درمورد استفاده از قرص‌های اعصاب و روان وجود دارد، خیلی از خانواده‌ها داروهایی که روانپزشک یا روانشناس برای فرزندشان تجویز می‌کند را مصرف نمی‌کنند و باعث سخت شدن شرایط فرزندشان می‌شوند در صورتی که مصرف دارو برای این کودکان و زندگی بهترشان ضروری است.

بسیاری از والدین و معلمان به دلیل آشنا نبودن با علائم و نشانه‌های اختلال بیش فعالی در تعامل با کودکان بیش فعال و آموزش به آن‌ها دچار مشکل می‌شوند و ممکن است کودک را تنبیه یا تحقیر بکنند و عزت نفس او را از بین ببرند. دکتر مجتبی شکوری که شاید برای شما چهره‌ی آشنایی باشد. او در کودکی دچار اختلال بیش فعالی بوده است و بخاطر شیطنت‌های زیادی که داشته از مدرسه اخراج شده است حتی مدیر مدرسه به او گفته که تو در آینده به هیچ جا نمی‌رسی!

دکتر مجتبی شکوری مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشته مکانیک از دانشگاه شریف گرفته و مدرک دکتری در رشته علوم سیاسی از دانشگاه تهران دارد و هم اکنون کارشناس برنامه کتاب باز است.

البته توجه داشته باشید که برخی از عوامل بالا مانند بی‌دقتی و نداشتن توجه و تمرکز کافی می‌تواند علائم اختلالات یادگیری باشند که تشخیص این اختلال برای خانواده‌ها و بسیاری از معلمان سخت است اما تاثیر منفی زیادی در یادگیری و پایه تحصیلی دانش‌آموزان می‌گذارد و می‌تواند تا بزرگسالی با آن‌ها باشد. برای اطلاعات بیشتر در این باره می‌توانید مقاله: “انواع اختلالات یادگیری دانش‌آموزان و راه‌های درمان آن” مراجعه کنید.

علت بوجود آمدن بیش ‌فعالی چیست؟

عوامل بوجود آمدن بیش فعالی در کودکان می‌تواند عوامل خانوادگی مثل:

1. تعداد فرزندان؛
2. سابقه ابتلای والدین به بیش فعالی یا سایر اختلالات روان پریشی؛
3. وزن پایین نوزاد هنگام تولد؛

باشد. همچنین ۳۰ تا ۷۰ درصد کودکانی که دارای اختلال بیش فعالی هستند، علائم آن را تا بزرگسالی نیز از خود نشان می‌دهند. روابط بین والدین و تنش‌های درون خانواده می‌تواند روی رفتار کودک انعکاس داشته باشد و به صورت اختلال بیش فعالی خود را نشان بدهد. معمولا این کودکان دچار تنش‌ها و اضطراب‌های زیادی هستند و متاسفانه در خیلی از موارد عزت نفس خود را از دست می‌دهند.

از طرفی دیگر خانواده‌ای که کودک بیش فعال داشته باشند دچار تنش است. محیطی که کودک بیش فعال در آن آموزش می‌بیند، والدینش و حتی خود کودک تنش‌های زیادی را تحمل می‌کنند. بنابراین برای کاهش مشکلات لازم است اصلاحاتی در محیط و روابط انسانی و بین فردی که کودک با آن‌ها در تعامل است انجام گیرد. خانواده‌ها باید راهکارهای مثبتی را در پیش بگیرند تا علاوه بر هدایت فرزندشان از بوجود آمدن مشکلات شخصیتی و روانی مانند کمبود اعتماد به نفس و اضطراب نشود.

مشکلات تحصیلی کودکان بیش ‌فعال

کودکانی که دچار اختلال بیش فعالی هستند، توجه و تمرکز پایینی دارند و نشستن سر کلاس و گوش دادن به حرف‌های معلم برایشان سخت است، همینطور یک جا نشستن برای نوشتن مشق یا خواندن درس نیز برایشان کار طاقت فرسایی است در نتیجه دچار افت تحصیلی می‌شوند.

تمامی کودکانی که مبتلا به اختلال بیش فعالی هستند، می‌توانند در مدارس عادی و در کنار دانش‌آموزان معمولی درس بخوانند، اما والدین آن‌ها باید مدل رفتار صحیح با این کودکان را بدانند. همینطور بهتر است این کودکان معلم خصوصی داشته باشند تا وظیفه آموزش و هدایت تحصیلی بین معلم مدرسه و معلم خصوصی تقسیم شود.

معلمان نقش کلیدی در شناسایی بیش فعالی کودکان و ارجاع آنان به روانشناس دارند، زیرا بسیاری از خانواده‌ها علائم بیش فعالی قبل از ورود به مدرسه را نادیده می‌گیرند. ناآگاهی برخی از معلمان به شرایط کودکان بیش فعال باعث می‌شود رفتارهای نادرستی را در قبال این کودکان از خود نشان بدهند. آن‌ها ممکن است کودک بیش فعال را سرزنش یا تنبیه کنند و شخصیت او را پیش همکلاسی‌ها خورد کنند.

بهتر است اگر علائم بیش فعالی را در کودک خود می‌بینید علاوه بر مراجعه به روانشناس فرزندتان را در مدرسه‌ای ثبت نام کنید که اولاً تعداد شاگردان کلاس او کم باشد، دوماً معلمی آگاه به مسائل کودکان بیش فعال و اختلال تمرکز داشته باشد، سوماً مدرسه کادر مشاوره قوی داشته باشد.

علاوه بر این باید از یک معلم خصوصی در کنار معلم مدرسه برای فرزندتان بگیرید، زیرا مدرسه معلم نمی‌تواند توجه و تمرکزش را کاملاً به فرزند شما اختصاص بدهد و درس را طوری ارائه کند که برای فرزند شما قابل فهم باشد و خسته کننده نباشد. از آن گذشته معلم مدرسه یک روش تدریس و طرح درس مشخص دارد و هر جلسه باید یک مبحث را تدریس کند. روش تدریس اکثر معلمان هم طوری است که یک دانش‌آموز عادی متوسط بتواند درس را متوجه شود پس احتمال اینکه فرزند شما از درس جا بماند و پایه درسی‌اش دچار مشکل شود وجود دارد.

البته دلایل اینکه یک معلم مدرسه به تنهایی نقش کاملی در آموزش دانش‌آموزان داشته باشد زیاد است، برای اطلاعات بیشتر می‌توانید مقاله: “چرا یک معلم مدرسه (به تنهایی) نمی‌تواند نقش پررنگی در یادگیری دانش‌آموز داشته باشد؟” را بخوانید.

یک معلم خصوصی که توانایی کار با دانش‌آموز بیش فعال را داشته باشد، می‌تواند این کودکان را تحت آموزش‌های ویژه قرار دهد و با توجه به سبک یادگیری مختص خود این کودکان آن‌ها را آموزش دهد، او فرزند شما را درگیر پروسه‌ی تدریس می‌کند بدین ترتیب انرژی او با بازی و فعالیت هنگام یادگیری تخلیه می‌شود و یادگیری هم برایش راحت‌تر و شیرین‌تر می‌شود.

تلاش معلم خصوصی این است که توجه فرزند شما را به درس جمع کند و درس را با روش تدریسی مختص آموزش کودکان بیش فعال استفاده کند. او سعی می‌کند علاوه بر بالا بردن توجه و تمرکز و فرزند شما خلاقیت او را نیز بالا ببرد و او را به درس و یادگیری علاقه‌مند کند.

درمان کودک بیش ‌فعال

رفتار صحیح والدین در ارتباط با کودک بیش ‌فعال

در ادامه راهکارهایی را به والدین پیشنهاد می‌کنیم که بتوانند با استفاده از آن‌ها رفتارهای فرزند بیش فعال 3 تا 8 سالشان را کنترل و هدایت کنند.

1. توجه مثبت به کودک

استفاده از تشویق‌های غیر کلامی مانند: نگاه محبت آمیز، دست کشیدن روی سر، بغل کردن و … یا تشویق‌های کلامی مانند: عالیه، خیلی خوبه و..

در صورتی که کودک شما کار نامناسب انجام داد، برای چند لحظه می‌توانید توجه خود را از کودک برگردانید و در صورت ادامه داشتن کار نامناسب، می‌توانید بازی یا کار مورد علاقه او را به صورت موقت متوقف کنید و به او بگویید که و هر وقت تو دوباره رفتار درست را انجام دهی بازی ادامه خواهد داشت.

۲. نشان دادن برخورد فوری

وقتی از کودک خود درخواستی کردید، بلافاصله بعد از انجام شدن کار بازخورد خود درباره نحوه انجام کار و نتیجه آن نشان دهید. همچنین موقعی که او در حال انجام کار است از تشویق‌های کلامی استفاده کنید. درخواست والدین از کودک باید ساده باشد تا کودک توانایی انجام آن را داشته باشد در صورت عدم توانایی کودک در انجام درخواست شما خواسته‌ی محدود دیگری را تعیین کنید تا کودک توانایی انجام آن را داشته باشد.

3. صدور درخواست های موثر

روی درخواست‌هایی که از فرزندتان می‌خواهد انجام دهد فکر کنید. سعی کنید دستورهای ساده و مشخص به او بدهید از درخواستی که به کودک می‌دهید برنگردید و پیگیری انجام آن را خودتان نیز فراموش نکنید. هیچ وقت دستورها نباید به صورت تقاضا و خواهش پیگیری شوند. مثلاً نگویید: “آیا وقت خواب نیست؟” زیرا پاسخ کودک به این سوال‌ها معمولا منفی است.

4. کسب امتیاز و دریافت جایزه

با استفاده از ستاره، اشیای رنگی، خوراکی‌ها یا کشیدن نقاشی برای فرزندتان می‌توانید به او امتیاز بدهید. با کودکتان صحبت کنید و به او بگویید که می‌تواند به خاطر کارهای خوبی که انجام می‌دهد تشویق شود، مثلا به ازای هر کار خوب یک ستاره یا یک امتیاز، همینطور وقتی کودک شما کار نامناسبی انجام داد از امتیازهایش کم کنید.

بازی برای کودکان بیش ‌فعال

بازی‌هایی که می‌تواند به کودکان بیش فعال کمک کند شامل: خمیر بازی، گل بازی، خانه سازی، نقاشی، نمایش، اوریگامی (تا کردن کاغذ) هستند. حتی بازی‌های رایانه‌ای آرام که چشم‌ها و دست کودک را به کار می‌اندازند (اما حداکثر پانزده تا بیست دقیقه) می‌تواند برای آن‌ها مفید باشد.

بهترین بازی‌ها برای کودکان بیش فعال، شرکت در کلاس‌های ورزشی و داشتن فعالیت‌های فیزیکی است. ورزش‌هایی مثل فوتبال، والیبال، ورزش‌های رزمی و… یک معلم خصوصی حرفه‌ای می‌تواند با کاردرمانی و بازی درمانی توجه و تمرکز فرزند شما را بالا ببرد. مثلاً از وسایل کمک آموزشی کمک بگیرد یا با استفاده از شکل‌ها و بازی‌ها توجه او را به درس جلب کند و یادگیری را برای او آسان‌تر کند.

سخن پایانی درمورد کودکان پر جنب و جوشی که نابغه می‌شوند

در حالت کلی داشتن یک کودک بیش فعال برای والدین دردسرهای زیادی دارد، ممکن است این کودکان بخاطر دعوا و درگیری در مدرسه و مهد کودک مشکلات زیادی بوجود بیاورند. اگر علائم بیش فعالی را در کودک سه سال به بالای خود می‌بینید حتما به روانشناس کودک مراجعه کنید تا ارزیابی بالینی روی فرزند شما انجام شود.

هرچه روند درمان این کودکان سریع‌تر انجام شود بهبودی راحت‌تر اتفاق می‌افتد. این کودکان با تحصیل و درس خواندن مشکلات زیادی دارند، پس خیلی بهتر است که برای دروس مدرسه، زبان و… او معلم خصوصی بگیرید. زیرا معلم خصوصی با روشی مختص فرزند شما دروس را به او آموزش می‌دهد.

خیلی از خانواده‌ها این بیش فعالی و انرژی بیش از حد را تبدیل به فرصتی برای پیشرفت بیشتر و رسیدن به موفقیت‌های بزرگ می‌کنند. آن‌ها با برنامه‌ریزی فرزندشان را به سمت استعدادها و علایقی که دارد، هدایت می کنند تا انرژی زیاد فرزندشان در مسیر رسیدن به اهداف بزرگی که با هم تعیین می‌کنند، تخلیه شود.